بررسی مقایسه‌ای خصوصیات اکولوژیکی و ژنتیکی جمعیت‌های بنه (Pistacia atlantica) در کردستان

به‌منظور بررسی و مقایسه خصوصیات اکولوژیکی و مورفولوژیکی جمعیت‌های بنه (Pistacia atlantica) در استان کردستان، تعداد 13 منطقه نمونه‌ معین و در هر منطقه تعداد 30 پایه ماده درخت بنه به‌صورت تصادفی انتخاب و در طی دو سال (76-1376) از لحاظ صفات مورد نظر ارزیابی گردیدند. داده‌های به‌دست آمده براساس الگوی طرح‌های آشیانه‌ای تجزیه و برای مقایسه میانگین صفات میان مناطق مورد بررسی از آزمون چنددامنه‌ای دانکن در سطح احتمال 5% استفاده گردید. برای تبیین روابط بین صفات، ضرایب همبستگی میان آن‌ها محاسبه گردید و همچنین برای پی بردن به میزان شباهت میان مناطق نمونه‌ و پیدا نمودن گروه‌های واقعی براساس صفات مورد بررسی در مورد داده‌ها تجزیه کلاستر اعمال گردید. درختان بنه مناطق مورد بررسی از لحاظ کلیه صفات مورد نظر (صفات مربوط به برگ و برگچه و خوشه و میوه و...) به‌استثنای طول خوشه دارای اختلاف معنی‌داری در سطح احتمال 1% (وزن برگچه در سطح احتمال 5%) با همدیگر بودند. به‌طور کلی، درختان بنه واقع در مناطق جنگلی بانه و مریوان از لحاظ صفات مربوط به برگ و برگچه (سطح، وزن، طول برگ و...) برتر از مناطق غیرجنگلی استان بودند که با توجه به این مطلب می‌توان اعلام نمود که در مناطق جنگلی که آب و هوایی سرد و خشک‌تر از مناطق جنگلی دارند، کوچک، کم عرض و باریک بودن برگ‌ها یکی از عوامل کاهش سطح تبخیر و سازو کارهای مقاومت به خشکی و بقای این گونه باشد. میانگین ابعاد میوه در مناطق غیرجنگلی کوچک‌‌تر از مناطق جنگلی بود. میانگین وزن 100 میوه 48/12 گرم با ضریب تغییر 10/29 درصد و میانگین وزن 100 دانه معادل 3/52 گرم با ضریب تغییر cv) 15/45) درصد بود. از لحاظ وزن 100 دانه، درختان مناطق علی‌آباد (سقز) با میانگین 4/44 گرم و دزلی (مریوان) با میانگین 4/25 گرم جزو برترین‌ها بودند. وزن دانه می‌تواند شاخص خوبی برای قدرت رویش بذر باشد، چنان‌چه بیشترین زادآوری طبیعی هم در دزلی مریوان مشاهده گردید. بذرهای درختان واقع در مناطق عبدالمومن (سقز)، دزلی (مریوان) و خوری‌آباد بانه به‌ترتیب با درصد پوکی 57/83، 66/33، 66/83 جزو سالم‌ترین بذرها در میان مناطق مورد بررسی بودند. با توجه به همبستگی مثبت و معنی‌دار درصد پوکی با دمای هوا (0/571= r) می‌توان اعلام نمود که دمای بالای هوا بر عدم موفقیت تلقیح و پوک شدن بذر تأثیر دارد. با بررسی میانگین صفات عمومی درخت بنه (قطر برابر سینه، ارتفاع و ...) مناطق مختلف معلوم شد که درختان جنگلی بنه واقع در مناطق غیرجنگلی گسترش جانبی (تعداد شاخه اولیه بیشتر) و ارتفاعی تقریباً موزون‌تر از مناطق جنگلی دارند. این امر احتمالاً به‌واسطه وجود نور کافی، رقابت میان‌گونه‌ای کم در مناطق غیرجنگلی است، لیکن در مناطق جنگلی درختان بنه رشد عمودی بیشتری داشتند. با توجه به دامنه تغییرات نسبتاً وسیع صفات اکولوژیکی مورد بررسی مناطق تحت رویش بنه در استان می‌توان اظهار داشت که یکی از عوامل بقای بنه در کردستان انعطاف و انطباق اکولوژیکی و مقاومت این گونه به عوامل محدودکننده رشد از جمله سرما و خشکی می‌باشد. نتیجه تجزیه کلاستر نشان داد که با توجه به فواصل و درصد شباهت میان گروه‌های (مناطق) مورد بررسی در مطالعات آتی می‌توان تعداد گروه‌ها یا مناطق را از 13 به 7 منطقه (در شهرستان بانه آلوت و خوری‌آباد، در شهرستان سقز عبدالمومن، در شهرستان سنندج بوربان، در شهرستان کامیاران کاشتر و در شهرستان مریوان گله و دزلی) تقلیل داد.